نقش ريز مغذيها در سلامتي

مقدمه :

تأثيرات سوء تغذيه انرژي و پروتئين در کودکان با افزايش مرگ و مير، ابتلا به بيماريها ،نقص درعملکرد سيستم ايمني و تأخير در رشد و نمو حرکتي و رواني مشخص مي شود .حدود 30 سال قبل سوء تغذيه فقط مفهومي معادل کمبود دريافت پروتئين و انرژي داشت ،اما امروزه نگرش جهان به معني سوء تغذيه تغيير کرده است ؛علاوه بر پروتئين و انرژي گستره وسيعي از کمبود ريزمغذيها را نيز شامل مي شود .کمبود يد در دوران بارداري و اثر آن در ايجاد کريتنيسم و تأخير در نموذهني نوزاد ،کمبود آهن و تأثيرات آن در ايجاد کم خوني و نقص تکامل مغزي و کمبود ويتامين A و ايجاد شبکوري و کمبود روي در دوران بارداري و شيرخوارگي و تأثيري که به صورت کاهش وزن هنگام تولد ،تأخير در رشد کودکان و کاهش ترکيبات ايمني زا افزايش بار ابتلا به بيماريهاي عفوني و حتي احتمال افزايش موارد مرگ و ميرکودکان دارد ، همگي نمونه هاي بارزي از سوء تغذيه هستند و اهميت پرداختن بيش از پيش کمبود ريز مغذيها را مي رسانند .
همچنين بر اساس گزارشهاي سازمان جهاني بهداشت مشخص شده است بيش از 2 ميليارد نفر از مردم جهان ابتلا به کم خوني هستند و حدود 3/7 ميليارد نفر کمبود آهن دارند .
کمبود متوسط روي تا حدود 30 درصد مي باشد .بيش از 100 ميليون کودک در دنيا از کمبود ويتامين A رنج مي برند .
بررسي مصرف در ايران در سالهاي گذشته نشان داده است که 90 درصد از جمعيت روستايي و 20 درصد از جمعيت شهري ،ويتامين A کمتري نسبت به توصيه جهاني در رژيم غذايي خود دريافت مي کنند .

تعريف :

ريز مغذيها شامل ويتامين و املاح مي باشند که در مقايسه با کربوهيدراتها ، پروتئين ها و چربي ها به مقادير جزئي براي فرآيندهاي متابوليکي بدن ضروري هستند .کمبود برخي از انواع ريز مغذيها به ويژه کمبود يد ،آهن و ويتامين A از مشکلات شايع تغذيه اي است .
در کشور ما نيز شواهد موجود حاکي از آن است که کمبود يد و اختلالات ناشي از آن و فقر آهن و کم خوني ناشي از آن مشکلات عمده تغذيه اي در گروههاي آسيب پذير از جمله کودکان زير 5 سال است و کمبود ويتامين هاي A و D در برخي از مناطق کشور وجود دارد .
کمبودهاي شايع ريز مغذيها و آثار آنها :

يد :

يد به طور عمده در غدد تيروئيد وجود دارد و عمل اصلي آن با حضور دو هورمون T3 و T4 است و براي تکامل و عملکرد طبيعي بدن ،مغز و دستگاه عصبي ، حفظ گرماي بدن و انرژي ضروري است .
کمبود يد عوارضي مانند نازايي ،سقط جنين ، تولد نوزاد مرده ، ناهنجاري هاي مادرزادي ، عقب ماندگي هاي ذهني گواتر و کريتنيسم را به دنبال دارد . عواقب کمبود يد در دوران جنيني شديدتر است .
منابع غذايي يد :
مهمترين منبع طبيعي يد در مواد غذايي دريايي مثل ماهي آبهاي شور ،صدف و جلبک دريايي هستند .
گياهاني که در سواحل دريا مي رويند منبع خوب يد مي باشند ، اما مواد غذايي که دور از دريا رشد مي کنند يد کمي دارند .در کشور ما آب و خاک فاقد يد هستند ،بنابراين هيچ کدام از محصولات غذايي قادر به تأمين يد مورد نياز بدن نمي باشند.مطمئن ترين راه براي تأمين يد کافي استفاده از نمک يددار است.

آهن :

آهن در ساختمان هموگلوبين و بيوگلوبين و بعضي از آنزيم ها شرکت دارد . کمبود آهن و کم خوني ناشي از آن از جمله مشکلات اساسي بهداشت عمومي در دنيا به شمار مي رود که آثار نامطلوب آن بر تکامل جسمي و رفتاري و کاهش بازده کاري افراد به اثبات رسيده است .
تأمين آهن مورد نياز کودکان در سال اول زندگي توجه خاصي را لازم دارد . ميزان آهن شير مادر کم است اما قابليت جذب بالايي دارد و ذخيره آهن شير خوار و آهن شير مادر ،نياز شيرخوار را در 4 تا 6 ماه اول زندگي تأمين مي کند .از شش ماهگي به بعد با کاهش ذخيره آهن نياز کودک به مقدار قابل ملاحظه اي افزايش مي يابد .
منابع غذايي آهن :
در مواد غذايي دو نوع «آهن هم »و «غير هم »وجود دارد .
آهن «هم »در گوشت قرمز ، ماهي ، مرغ و جگر وجود دارد .آهن « هم »از قابليت جذب بالايي برخوردار است و در حدود 20 تا 30 درصد آن جذب مي شود .
آهن غير هم در منابع گياهي (مانند غلات ، حبوبات )سبزيجات سبز تيره (مثل اسفناج و جعفري )، انواع مغزها :(پسته ، بادام ،گردو و فندق )، انواع خشکبار (برگه هلو ، زردآلو ، خرما و کشمش )و همچنين زرده ي تخم مرغ وجود دارد .
جذب آهن غير هم شديداً تحت تأثير ترکيب رژيم غذايي قرار مي گيرد و در صورت وجود کاهش دهنده هاي جذب آهن مانند نيتات ، اگزالات و تائن ها به مقدار زيادي کاهش مي يابد .جذب آهن غير هم در بهترين شرايط 3 تا 8 درصد است .وجود مواد غذايي حاوي ويتامين C جذب آهن غير هم را چند برابر افزايش مي دهد .
عوامل متعددي در بروز کمبود آهن نقش دارند که عبارتند از :
رژيم غذايي فاقد آهن ،از دست دادن خون ، افزايش نياز به آهن در دوران کودکي ،نوجواني و بارداري هاي مکرر و با فاصله کم ،ابتلاي مکرر به بيماريهاي عفوني ،محروميت از شير مادر ، شروع نکردن به موقع تغذيه تکميلي و يا نامناسب بودن غذاي کودک .
جهت پيشگيري از کمبود آهن دادن «قطره ي آهن »از پايان شش ماهگي و يا همزمان با شروع تغذيه تکميلي تا پايان 24 ماهگي و براي شيرخواراني که با وزن کمتر از 2500 گرم متولد مي شوند ،از زماني که وزن آنها به دو برابر وزن هنگام تولد مي رسد تا پايان 24 ماهگي توصيه مي شود .
همچنين مادران باردار بايد از پايان ماه چهارم بارداري تا 3 ماه پس از زايمان روزانه يک عدد قرص سولفات فرو مصرف نمايند .

ويتامين A:

به گروهي از ترکيباتي اطلاق مي گردد که به طور کلي به دو دسته ويتامين A (رتينوئيدها ) و پيش سازهاي ويتامين A (کاروتيفوئيدها )تقسيم مي شوند ؛از جمله نقشهاي حياتي ويتامين A در بدن پيشگيري از بروز عفونت ، کمک به سلامت پوست و بافتهاي مخاطي دهان ،دستگاه گوارش ، مجاري تنفسي و چشمها و تأمين رشد کودکان است .در دهه هاي اخير اهميت ويتامين A در محافظت کودکان عليه کوري شناخته شده است .
منابع غذايي :
ويتامين A در مواد غذايي حيواني و پيش ساز آن در مواد غذايي گياهي وجود دارد .شير پرچربي ، خامه ، کره ، پنير پرچرب و زرده ي تخم مرغ ، منابع خوب ويتامين A هستند .
جگر ، منبع ويتامين A است .مصرف جگر هفته اي يا ده روز يک بار مي تواند ميزان نياز به ويتامين A را طي يک هفته تأمين نمايد .سبزيها و ميوه هاي زرد ، نارنجي ، قرمز و سبز تيره منبع خوب کارتيفوئيدها هستند .
علل کمبود ويتامين A عبارتند از :
دسترسي نداشتن به غذاي کافي به علت فقر و پايين بودن سطح درآمد ، موجود نبودن مواد غذايي حاوي ويتامين A در منطقه ، محدوديت چربي در برنامه غذايي روزانه ،کاهش جذب مثلاً در موارد سوء جذب ،افزايش نياز دورانهاي مختلف زندگي مثلاً بارداري و شيردهي ، عدم تغذيه کودک با شير مادر ، تغذيه کمکي نامناسب ، ابتلاي مکرر به بيماريهاي عفوني .

روي :

روي به طور گسترده اما نابرابر در گياهان و حيوانات و انسان وجود دارد . بيشترين غلظت آن در بدن در استخوانها ، کبد ، مو ، پوست و غده پروستات است .
کمبود روي با علايمي نظير کوتاهي قد ، کم خوني خفيف ، تأخير و کندي رشد ، تأخير بلوغ جنسي ،نقص در حواس چشايي و بويايي ،تأخير در بهبود زخمها ، اختلالات رفتاري ، نقص ايمني همراه است .
منابع غذايي :
روي در تمام مواد غذايي حيواني و گياهي که منبع جذب پروتئين هستند وجود دارد . منابع غني آن عبارتند از :صدف ، گوشت ها ، گوشت مرغ ، تخم مرغ ، حبوبات و بادام زميني ، مواد غذايي لبني و غلات سبوس دار، سبزيهاي سبز تيره و زرد تيره مقادير خوبي روي به بدن مي رسانند .ميوه ها و ساير سبزيها مقدار کمي از اين عنصر را دارند .روي موجود در مواد غذايي حيواني نسبت به روي موجود مواد غذايي گياهي بهتر جذب مي شود .
علل کمبود روي عبارتند از :
دريافت کم روي از برنامه غذايي روزانه ، افزايش از دست دهي روي از طريف دستگاه گوارش يا ادراري کودکان مبتلا به سوء تغذيه پروتئين و انرژي .

ويتامين D :

يکي از منابع خوب «ويتامين D »نور خورشيد است که از طريق تابش مستقيم خورشيد برپوست بدن به دست مي آيد .پوشيدن لباس ، دود ، گرد و غبار ،شيشه پنجره ، هواي ابري و کرمهاي ضد آفتاب مانع رسيدن اشعه ماوراي بنفش به بدن و تبديل پيش سازها به ويتامين D مي شوند .
افرادي که شب کار هستند و روزها مي خوابند ،کساني که در آب و هواي سرد زندگي مي کنند و مجبورند داخل منزل بمانند ،افراد ناتوان که در معرض نور خورشيد قرار نمي گيرند و اشخاصي که تمام سطح بدن خود را با لباس مي پوشانند ،بيشتر به منابع غذايي حاوي ويتامين D نياز دارند . مواد غذايي به طور طبيعي مقدار کمي ويتامين D دارند .
ماهي هاي چرب مثل ساردين و روغن کبد ماهي منابع غذايي غني از ويتامين D هستند .کمبود ويتامين D منجر به کاهش جذب کلسيم مي شود . بيماري راشيتيسم از جمله عوارض کمبود ويتامين D مي باشد .
ميزان ويتامين D مورد نياز شيرخواران و کودکان روزانه 400 واحد است . بنابراين توصيه مي شود قطره A+D يا مولتي ويتامين از روز پانزدهم پس از تولد تا يک سالگي به آنان داده شود .
استفاده از نور مستقيم آفتاب (نه از پشت شيشه )به مدت 10 دقيقه در روز به طوري که صورت و دست و پاي کودک در معرض آفتاب قرار گيرد نيز توصيه مي شود .
منبع:فصلنامه ي بهورز
/خ